Gnàthachas Litreachaidh    –    Orthography

Wrth ddod o hyd I Aeleg ysgrifenedig am y tro cyntaf, tynn eich sylw at y maint o lafariaid sy'n canlyn ei gilydd. Pam hynny? Rhaid inni ddechrau gan ystyried cysonynnau Gaeleg. Aie, cysonynnau.Mae gan yr Aeleg (fel arfer) ddau amrywiad ar bob cysonyn. Fe'u gelwir y naill yn llydan neu leathann, a'r llall yn gul neu caol. Dyma rai enghreifftiau:

Taflen 1. leathann / caol

Sillafiad	Llydan / leathann		Cul / caol
t	t̪	t fel yn "taw"	tʲ	ts fel yn "coets"
s	s	s fel yn "sawl"	ʃ	s fel yn "siop"
ch	x	ch fel yn "chwech"	ç	ç fel yn "ich" Almaeneg
gh	ɣ	fel ch efo llais	ʝ	i fel yn "iawn"

Wrth gwrs, para'r rhestr. Nawrte, beth sydd I'w ymwneud â llafariaid? Diffyg nodau gwyddorol yw'r broblem, sut I sillafu dau ffurf wahanol ar t, s ac ymlaen. Cofiwch fod pâr tebyg gan bob cysonyn...Mae'r Aeleg yn datrys y broblem hon gan rannu'r llafariaid yn llydan a chul hefyd, ac yna i gadarnhau I bob cysonyn gael ei ymgylchu gan lafariaid addas. Felly, cul ydy e ac i a llydan ydy a, o ac u (ni ddefnyddir w ac y fel llafariaid yn yr Aeleg). Felly, mae llawer llafariad yn bresennol dim ond I fynegu sut I ynganu'r cysonyn o'u hochr!

Mae'r llythyren H yn digwydd ymhobman yn yr Aeleg ac fe'I defnyddir I ddangos math o dreiglad Gaeleg, sy'n cyfateb mwy neu lai I'r Treiglad Llaes yn y Gymraeg. Wel, cyfuniad o'r treigladau Llaes a Meddal, fel y ceir ar ôl "ni" yn y Gymraeg. Dyma rai enghreifftiau:

Taflen 2. Treiglo'n llaes

Heb llaes		LLaes
Sillafiad	Ynganiad	Sillafiad	Ynganiad
b	b̥	bh	f
p	pʰ	ph	ff
c ledan	kʰ	ch	ch
g ledan	g̊	gh	ch efo llais

Efallai fod hyn yn haws na'r dull Cymraeg I fynegi treigladau, sy'n peri, weithiau, sillafiad gan lythyren hollol wahanol. Er enghraifft, ble mae "frawd" neu "mrawd" mewn geiriadur Cymraeg? Oni wyddoch fod "f" ac "m" yn dreigladau "b", byddech chi ar goll wrth geisio dod o hyd I'r ystyr. Yng Ngaeleg,yr Alban nid oes ond un treiglad a fynegir wrth ysgrifennu, a hynny bob tro gan ychwanegu H, felly mae dod o hyd I eiriau'n haws mewn geiriadur Gaeleg..Weithiau, wrth gwrs, mae cyfuniadau cysonyn + H heb eu hynganu mwyach heddiw - oni ddigwydd hyn yn y Gymraeg hefyd, e.e. mewn geiriau fel ""haf", "defnydd" ac ati lle mae'r F heb ei hynganu gan lawer?

Nage, wrth gwrs. Mae eithriadau, fel arfer oherwydd rhesymau hanesyddol.Ymhellach, ni soniais i am y llafariaid eu hunain. Amgymaf I ichi chwilio y tywys ynganu a'r ffeiliau sŵn yn Akerbeltz.org, neu lyfr Mihangel Bauer "Blas na Gàidhlig".

Darlleniad Gaeleg llawen